در ابتدا باید عرض کنم که بحث ما پیرامون صرف علاقه و خوش آمدن نیست. به این معنی که منظور خداوند متعال در این آیه شریفه، صرف دوست داشتن کسی یا چیزی نیست. چون این معنی مطلبی است که طبیعت انسان ها بر آن خو گرفته و روزمره به آن مبتلا هستند، آن را انجام می دهند و امری متداول بینشان است. نمونه های بسیاری هم دارد. از نگاه کردن به یک ماشین در خیابان گرفته تا بررسی خلقیات و روحیات یک شخص. در هر دو ممکن است آن چیز یا آن شخص، از جهاتی تحسین برانگیز باشند و از جهاتی مذموم. مثلا وقتی می بینی یک ماشین آخرین سیستم در خیابان در حال حرکت است، طراحی، سرعت، قدرت و جذابیت آن، تعجب شما را بر می انگیزد ولی فی الفور در درون خود نسبت به قیمت عجیب و غریب آن متنفر می شوی و حتی ممکن است دلت برای خریدار آن ماشین بسوزد که: چگونه پول خود را صرف دنیایت می کنی و به موسیقی و گناه و جِلف بازی مشغول هستی! و یا شخصی را می بینی که از نظر قدرت و تهاور بسیار بسیار قوی و بی باک است. از این نظر حتی ممکن است به او غبطه بخوری ولی در عین حال نسبت به اخلاق و مزاج تند و تیز او متنفر می شوی. پس یقینا منظور خداوند در آیه این نیست. این معنی از طریق آیات قرآنی نیز قابل اثبات است:
«الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أحْسَنَهُ أولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللَهُ وَ أولئِكَ هُمْ أولُوا الْألْبابِ» (18 زمر): کسانی که به سخنان مختلف گوش می دهند و بهترین آنها را تبعیت می کنند همان کسانی هستند که خداوند آنها را هدایت کرده است و اینانند اهل فهم و عقل و تدبر!
همانگونه که مشخص است این آیه نص در این معنی است که باید بعد از شنیدن اقوال و سخنان مختلف، به بهترین و درست ترین آنها تمسک بجوئید یا همان به قول شما: گوشت های داخل غذا! و صد البته که کلام مولا امیرالمومنین علیه آلاف التحیّة و السلام که فرمود: «لا تَنْظُرْ إلی مَنْ قالَ وَ انْظُرْ إلی ما قالَ» (غرر الحکم/ح612 و 10037)، ناظر به همین مطلب است. کما اینکه خداوند نه تنها صفت اولوالالباب را این می داند، بلکه به همه دستور داده تا مانند آنها باشند و به همین سیاق عمل کنند:«وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما اُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأتِيَكُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ» (55 زمر): از نیکوترین و عالی ترین آنچه به شما از جانب پروردگارتان نازل می شود تبعیت کنید قبل از آنکه عذاب [خدا] به طور ناگهانی شما را در حالتی که خود متوجه نیستید فرا گیرد.
که به گفته مفسّرین شیعه و سنی، مراد، درجه عالی و کمال از هر چیزی است که در غالب امر و نهی به انسان می رسد.
این مطلب آن قدر ظاهر است که حتی خود خداوند متعال نیز نسبت به انسان ها همین گونه رفتار را دارد در آنجا که می فرماید:«أولئِكَ الَّذينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أحْسَنَ ما عَمِلُوا وَ نَتَجاوَزُ عَنْ سَيِّئاتِهِمْ في‏ أصْحابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذي كانُوا يُوعَدُونَ» (16 احقاف): آنان [صالحین]، کسانی هستند که ما بهترین و نیکوترین اعمالشان را از آنها قبول می کنیم و این در حالی است که جایگاهشان میان بهشتیان است، این وعده راستی است که به آنها داده می شد.
مجعولیت جمله: مَن عَلَّمَنی حَرْفاً فَقَدْ صَیَّرَنی عَبْداً
نیز در مورد آنچه شما آن را به مولا امیرالمومنین علیه السلام نسبت می دهید و آن را کلام او می دانید که: مَن عَلَّمَنی حَرْفاً فَقَدْ صَیَّرَنی عَبْداً، باید بگویم: این روایت از جوامع روایی ما شیعیان نیست، یعنی اصلا حدیث نیست بلکه یک مَثَل است که چون خیلی زیاد رواج یافته و همگان از آن استفاده کرده اند، جایگاهی پیدا کرده که تنها یک سخن حق و کامل آنرا دارد که همان روایت یک معصوم باشد. جالب است بدانید که این سخن را علمای خودتان نیز به کار می برند. طبراني متوفاي360 هـ . ق در معجم الكبير ج 8 ص 112 به سندش از پيامبر اكرم صلّي‌اللـه عليه و آله و سلّم چنين روايت مي‌كند که: «... قالَ رَسُولُ اللـهِ صَلَّى اللـهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: "مَنْ عَلَّمَ عَبْداً آيَةً مِنْ كِتابِ اللـهِ فَهُوَ مَوْلاهُ لا يَنْبَغي لَهُ أنْ يَخْذُلَهُ وَ لايَسْتَأثِرُ عَلَيْهِ"». به هر حال این جمله روایت نیست و هیچ منبعی برای آن به جز آنچه ابن ابی جمهور احصائی نقل کرده یافت نمی شود که البته آن هم بدون سند کامل است و کاملا مجهول. از دید عقل هم این جمله بسیار بی ربط و نادرست است. چرا که عبودیت تنها و تنها لایق مقام خدای سبحان است. نهایت آنچه می توان گفت این است که مراد، تجلیل از مقام معلم است که از بحث ما فاصله دارد. ولی آنچه مسلم است و دلیل هم بر آن اقامه می کنیم این است که باید در توضیح این جمله بگوییم منظور این است: کسی که به من حرفی آموخت که حق باشد، من نسبت به اینکه این مطلب حق است، یک نحوه تقید پیدا می کنم و آن نیز لزوم مقید شدن به عمل طبق این مطلب حق است، یعنی مهم نیست او چه شخصیتی است که سخن حق را به من می آموزد، مهم این است که الآن من مطلب حق را می دانم و بر من واجب و لازم است که طبق آن عمل کنم و چون علم دارم که حق چیست، نسبت به آن مکلّف خواهم بود. پس مراد از «صیّرنی عبدا» اگر هم چنین باشد، عبد در مقابل خدای متعال است، عبد شدن نسبت به مطلب حق است. چون العیاذ باللـه امیرالمومنین علی علیه السلام که حرف کفر نمی آموزد، بلکه مراد او از حرف آموختن، حرف حق و صواب آموختن است و وقتی نوع حرفی را که می آموزد می دانیم، پس حکم آن را هم می دانیم: لزوم عمل طبق حق، نه طبق خواسته های شخصی که آن را می گوید، چه بسا او خود ملتزم به حق نباشد. باز هم از قرآن کریم بر این معنی شاهد می آوریم:
«قُلْ آمِنُوا بِهِ أوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذينَ اُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذا يُتْلى‏ عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْأذْقانِ سُجَّداً» (107 إسراء): بگو [ای پیامبر ما به مردم] که: به این [قرآن] ایمان بیاورید یا ایمان نیاورید [ضرری به حقانیت آن و فرستنده آن نمی زند]، همانا کسانی که پیش از [نزول] قرآن، از اهل علم بودند و علم به آنها داده شده بود، زمانی که آیات قرآن بر آنها تلاوت شود، (از شدت خشوع و تذلل) با پیشانی های خود به سجده می افتند (و خدا را بزرگ می شمارند و به آن ایمان می آورند).
به گفته مفسرین شیعه و سنی مراد از «الَّذينَ اُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ» مطلق کسانی است که معلوماتی دارند که پیش از نزول قرآن و اسلام رسمی، به آن ملتزم بوده اند، مطالعه می کردند و نسبت به سخنان حق اقرار داشتند، بدون اینکه دین و آیینشان برای آنها تعصب و تقیدی بسازد.
پس به مضمون این آیه شریفه، سوای از دین و آیین، باید همیشه نسبت به مطلب حق، ولو از زبان کسی که معتقد به دین تو نیست خارج شود عمل کنی، خواه تو مسلمان باشی خواه مسیحی، خواه او که می گوید، مسلمان باشد خواه مسیحی. حق، حق است، از هر که صادر شود. پس مراد امیرمؤمنان صلوات اللـه علیه - بر فرض هم که این جمله، روایتی از ایشان باشد- این معنی است. البته ناگفته نماند که مانند این جمله ولی به تفسیری که خدمتتان عرض کردم در جوامع روایی وجود دارد، مانند آنچه مرحوم علامه مجلسی رضوان اللـه تعالی علیه با اسناد خود در جلد دوم بحار به نقل از امام جواد علیه آلاف التحیة و الثناء نقل می کنند که حضرت فرمودند: «مَنْ أَصْغَى إِلَى نَاطِقٍ فَقَدْ عَبَدَهُ فَإِنْ كَانَ النَّاطِقُ عَنِ اللَهِ فَقَدْ عَبَدَ اللَهَ وَ إِنْ كَانَ النَّاطِقُ يَنْطِقُ عَنْ لِسَانِ إِبْلِيسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلِيس‏» (بحار 2 / 94): هر کس به سخنان کسی گوش (دل) داد (و از او پذیرفت)، به تحقیق عبد او شده، [به این معنی که:] اگر آن سخنگو، سخنانش خداگونه و به حق باشد، گوش دهنده نیز عبد خدا شده است، اگر هم سخنان آن سخنگو، سخنان شیطان گونه و باطل باشد، گوش دهنده عبد ابلیس شده است.
البته بحث مفصلی است که این جا مقام رسیدگی به آن نیست و آن هم اینکه از طریق ادله دیگری اثبات می کنیم خداوند متعال نسبت به معلمین حق - یعنی آنان که علاوه بر گفتن سخن حق، خود نیز از درجات و کمالات نفسانی ای برخوردار هستند که زاییده شده از عمل طبق همان حق است - عنایت خاصی دارد و همگان را نسبت به احترام به آنها امر کرده و از ذره ای بی احترامی به مقام شامخ آنها نهایت حذر را داشته است. و چه قدر بدیهی است که مولای ما و مقتدای ما، ساقی تشنگان بصیرت و فهم و علم و معرفت، بابُ اللَهِ الَّذِی مِنْهُ يُعْطَی، عَلَمُ الهُدَی، مَنَارُ التَّقْوَی، صاحِبُ لِواءِ رَسُولِ اللَهِ و خَلیِفَةُ رَسُولِ اللَهِ صَلَّی اللَهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمَ بِلافَصْلٍ و قَطْعٍ، به اقرار خود خلفا و نه تنها خلفا، تمام مردم آن روزگار و نه تنها مردم آن روزگار، تمام جهانیان امروز، از شرق تا غرب عالم، از صغیر و کبیر، از عالم و جاهل، همه و همه اقرار دارند: تنها اوست که بعد از وجود مقدس پیامبر اکرم صلی اللـه علیه و آله و سلم، تنها آموزگار بشریت و تنها اسوه علم و تقوی و عمل، و تنها زبان حق گویی است که روزگار، من الأول إلی الآخِر، چون او را به خود ندیده است. پس احترام و تمجید از او نه تنها تعصب نیست، بلکه عین التزام به حق است، چون اوست که در عمل، تفاوت حق و باطل را به ما نشان می دهد. بارها خلیفه دوم گفت: «لَوْ لا عَلِیٌّ لَهَلَکَ عُمَرُ»: اگر علی نبود، بی درنگ عمر هلاک می شد! و یا خلیفه اول که می گفت: «اَقیلُونی اَقیلُونی، فَلَسْتُ بِأعْلَمَ مِنْکُمْ ...»: مرا به حال خود رها کنید، دست از سر من بردارید، من از شما عالم تر نیستم...
تا اینجا مشخص شد، مراد خدای متعال از این آیه صرف دوست داشتن و خوش آمدن از چیزی یا کسی نیست و البته که بدیهی بودن آن را از طریق آیات قرآنی اثبات کردیم.
 
و اما اینکه مراد خدای متعال چیست که ما از آن استفاده مطلب خودمان را کرده ایم؟
به قول شما "حد وسط ما برای این استدلال" فقط و فقط یک قاعده است و آن هم اینکه: تنها یک محبت است که ارزش عکس العمل نشان دادن از سوی خدای متعال را دارد و آن هم محبتی است که منجر به عمل شود، یا به طور دقیق تر: محبتی که منجر به عمل به مقضای امر محبوب و رضایت او و نتیجتاً محبت متقابل او نسبت به بنده خود شود. خداوند متعال در آیه 31 از سوره آل عمران خطاب به پیامبر خود می فرماید: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَهَ فَاتَّبِعُوني‏ يُحْبِبْكُمُ اللَهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَ اللَهُ غَفُورٌ رَحيمٌ»: بگو ای پیامبر: اگر خدا را دوست دارید باید از منِ پیامبر تبعیت کنید تا نتیجتاً (با این تبعیت شما از من) خدا هم شما را دوست بدارد و محبّ شما شود و لغزش های شما را بیامرزد و البته که خداوند آمرزنده مهربان است. مفسّر کبیر و عالم نبیل، مرحوم علّامه طباطبائی رضوان اللـه تعالی علیه و حشرنا اللـه معه، در ضمن این آیه شریفه توضیح و تفسیری دارند که الحق و الانصاف تمام آنچه ما به دنبال آن هستیم و در صدد فهم آن، با بیان دلکش خود، یکجا بیان فرموده است که به جهت طولانی بودن آن، من فقط ترجمه آن را ذکر می کنم:
"در تفسير آيه: «وَ الَّذِينَ آمَنُوا أشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ ...» (165 بقره)، گفتارى پيرامون مساله «حب» داشتيم و گفتيم كه حب نسبت به خداى تعالى معناى حقيقى و واقعى كلمه است، همانطور كه به غير خداى تعالى تعلق مى‏گيرد.
در اينجا اين بحث را اضافه مى‏كنيم كه: خداى سبحان به طورى كه كلام مجيدش با بانگ رسا اعلام مى‏دارد و جاى ترديد باقى نمى‏گذارد، بنده خود را به سوى ايمان و پرستش خالصانه خود، و اجتناب از شرك دعوت مى‏كند، از آن جمله مى‏فرمايد: «ألا لِلَّهِ الدِّينُ الْخالِصُ» (3 زمر): آگاه باش كه دين خالص تنها از آن خدا است. و نيز مى‏فرمايد: «وَ ما اُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ» (14 مؤمن): و مأمور نشده‏اند مگر به اينكه خدا را پرستش نموده دين را خالص از آن او بدانند، و آياتى ديگر از اين قبيل.
در اين هم شكى نيست كه اخلاص در دين، وقتى به معناى واقعى كلمه محقق مى‏شود كه شخص عابد، همانطور كه هيچ چيزى را اراده نمى‏كند مگر با حب قلبى و علاقه درونى، در عبادتش هم چيزى به جز خود خدا نخواهد، تنها معبود و مطلوبش خدا باشد، نه صنم، و نه هيچ شريك ديگر، و نه هيچ هدفى دنيوى، بلكه و حتى هيچ هدف اخروى، يعنى رسيدن به بهشت و خلاصى از آتش و امثال اينها. پس خالص داشتن دين براى خدا به همين است كه در عبادتش محبتى به غير خدا نداشته باشد.
[مراد از حبّ]
حال ببينيم حب چيست و چه آثارى دارد؟ حب در حقيقت تنها وسيله‏اى است براى اينكه ميان هر طالبى با مطلوبش رابطه برقرار كند و هر مريدى را به مرادش برساند. و حب اگر مريد را به مراد و طالب را به مطلوب و محب را به محبوب مى‏رساند، براى اين است كه نقص محب را به وسيله محبوب برطرف سازد تا آنچه را ندارد دارا شود، و كمبودش تمام و كامل گردد.
پس براى محب هيچ بشارتى بزرگتر از اين نيست كه به او بفهمانند محبوبش دوستش دارد، اينجاست كه دو حب با هم تلاقى مى‏كنند و از دو سو غنج و دلال رد و بدل مى‏شود.
انسان اگر غذا را دوست دارد و به سوى آن كشيده مى‏شود و در صدد تهيه كردنش بر مى‏آيد، براى اين است كه به وسيله آن نقصى را كه (همان گرسنگى باشد) در خود احساس مى‏كند برطرف نمايد، و يا اگر ازدواج را دوست مى‏دارد و در صدد رسيدن به آن بر مى‏آيد براى اين است كه نقصى را كه در خود سراغ دارد (كه مثلا شهوت است) از خود برطرف نمايد. و همچنين دلش براى ديدن دوستش پر مى‏زند و اين علاقه باعث مى‏شود كه بپا خيزد و در صدد ديدار با او برآيد و به وسيله انس با او، تنگى حوصله خود را جبران كند. و به همين منوال اگر عبد مولاى خود را دوست مى‏دارد و يا خادم به مخدوم خود علاقه مى‏ورزد براى اين است كه خود را اسير و گرفتار حق او مى‏داند. عبد، خود را اسير حقوق مولا، و خادم، خود را رهين احسان مخدوم مى‏داند و مى‏خواهد سنگينى اين حق را از دوش خود بيفكند. و اگر شما خوانندگان عزيز ساير موارد علاقه و محبت را يك يك در نظر بگيريد و يا داستانهاى عشاق تاريخ را بخوانيد بدون شك مى‏بينيد كه با همه اختلافى كه در آنان هست، در اين مطلب شريك‏اند، كه مى‏خواهند با وصل به محبوب، خلأ را از خود پر كنند.
پس بنده مخلص كه اخلاص خود را با محبت به خدا اظهار مى‏دارد، هيچ هدفى جز اين ندارد كه خدا هم او را دوست بدارد، همانطور كه او خدا را دوست مى‏دارد و خدا براى او باشد همانطور كه او براى خدا است، اين است حقيقت امر.
چيزى كه هست خداى سبحان در كلام مجيدش هر حبّى را حبّ نمى‏شمارد چون حبّ (كه حقيقتش علقه و رابطه‏اى است ميان دو چيز)، وقتى حبّ واقعى است كه با ناموس حبّ حاكم در عالم وجود، هماهنگ باشد. چون دوست داشتن هر چيز مستلزم دوست داشتن همه متعلقات آنست و باعث مى‏شود كه انسان در برابر هر چيزى كه در جانب محبوب است تسليم باشد.
در مورد دوستى خدا هم همين طور است. خداى سبحان كه خداى واحد است و هر موجودى در تمامى شؤون وجوديش به او متكى است، و همه تلاشش در يافتن وسيله‏اى به سوى اوست، خدايى كه تمامى خرد و كلان عالم به سوى او باز مى‏گردد، بايد دوستى و اخلاص با او توأم با قبول دين او باشد كه همان دين توحيد و طريقه اسلام است.
[لازمه دوست داشتن خدا، قبول دين او و اطاعت و تسليم در برابر اوست‏]
كسى كه خدا را دوست مى‏دارد بايد به قدر طاقت و كشش ادراك و شعورش از دين او پيروى كند و دين نزد خدا اسلام است و اسلام همان دينى است كه سفراى خدا مردم را به سوى آن مى‏خوانند و انبيائش و رسولانش به سوى آن دعوت مى‏كنند و مخصوصا آخرينِ اديان الهى يعنى دين اسلام كه در آن اخلاصى هست كه ما فوق آن تصور ندارد، دين فطرى ای است كه خاتم همه شرايع و طرق نبوت است، و با رحلت خاتم الانبياء (ص) مساله نبوت ختم گرديد و اين نكته‏اى كه ما تذكر داديم مطلبى است كه هيچ متدبر در قرآن، در آن مطلب ترديد نمى‏كند.
و چگونه ممكن است ترديد كند، با اينكه رسول خدا (ص) طريقه و راهى را كه پيموده، راه توحيد و طريقه اخلاص معرفى نموده است، چون پروردگارش او را دستور داده كه راه خود را چنين معرفى كند و فرموده: «قُلْ هذِهِ سَبِيلِي أدْعُوا إِلَى اللَهِ عَلى‏ بَصِيرَةٍ أنَا وَ مَنِ اتَّبَعَنِي وَ سُبْحانَ اللَهِ وَ ما أنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ» (108 یوسف): (اى رسول ما) بگو طريقه و روش من و پيروانم اين است كه خلق را با بصيرت و بينايى به خدا دعوت كنم، خداوند منزه است و من از مشركين نيستم. كه در اين آيه سبيل خود را عبارت دانسته از دعوت به سوى خدا با بصيرت، و پرستش خالصانه و بدون شرك، پس سبيل پيامبر اسلام دعوت و اخلاص و پيروى او در اين دعوت و اخلاص است.
پس دعوت و اخلاص بالأصاله صفت خود آن جناب و به تبع صفت پيروان او است.
آن گاه در آيه: «ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى‏ شَرِيعَةٍ مِنَ الْأمْرِ فَاتَّبِعْها» (18 جاثیه): سپس تو را بر طبق شریعتی که دال بر امر ماست قرار دادیم، پس، از آن تبعیت کن؛ مى‏فرمايد: شريعتى را كه تشريع كرده، تبلور دهنده ی اين سبيل، يعنى سبيل دعوت و اخلاص است.
و نيز در آيه:«فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أسْلَمْتُ وَجْهِيَ لِلَّهِ وَ مَنِ اتَّبَعَنِ» (20 آل عمران): (ای پیامبر، اگر با تو محاجّه و بحث کردند، به آنها بگو: من وجه و قلب خود را به سوی خدای واحد کرده ام، (نه تنها من، بکله) هر آنکه از من تبعیت می کند،؛آن سبيل را براى بار دوم روش تسليم خدا شدن خوانده و در آيه شريفه: «وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ» (153 انعام): و اینکه این راه مستقیم من است، پس، از آن تبعیت کنید؛ روش اسلام را به خودش نسبت داده، و آن را صراط مستقيم خود خوانده است.
پس با اين بيان و اين آيات روشن گرديد كه اسلام يعنى شريعتى كه براى پيامبر اسلام تشريع شده، همان سبيل اخلاص است، اخلاص براى خداى سبحان كه زير بنايش حب است پس اسلام دين اخلاص و دين حب است.
و از بيانات طولانى گذشته معناى آيه مورد بحث ما روشن مى‏گردد، و معلوم مى‏شود آيه: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَهَ فَاتَّبِعُونِي يُحْبِبْكُمُ اللَهُ»، چه معنايى دارد، پس مراد از آيه - البته خدا داناتر است- اين شد كه: اگر مى‏خواهيد در عبادت خود خالص شويد و عبادت شما بر اساس حب حقيقى باشد، اين شريعت را كه زير بنايش حب است و تبلور دهنده اخلاص و اسلام مى‏باشد و صراط مستقيم خدا است و سالك خود را با نزديك‏ترين راه به خدا مى‏رساند، پيروى كنيد، كه اگر مرا در سبيل و طريقه‏ام كه چنين وضعى دارد پيروى كنيد، خداى تعالى شما را دوست مى‏دارد و همين بزرگترين بشارت براى محب است، در اينجاست كه آنچه را مى‏خواهيد مى‏يابيد، و همين است آن هدف واقعى و جدى كه هر محبى در محبتش به دنبال آن است، اين آن مطلبى است كه آيه شريفه با اطلاقش آن را افاده مى‏كند.
و اما اگر از اطلاقش صرفنظر نموده و وقوعش را بعد از آياتى در نظر بگيريم كه از دوستى با كفار نهى مى‏كرد و بخواهيم ارتباطش را با آن آيات حفظ كنيم، و در نظر بگيريم كه در معناى ولايت دوستى بين ولى و متولى برقرار است، نتيجه مى‏گيريم كه آيه شريفه مى‏خواهد بشر را از همين راه ولايت به پيروى رسول خدا (ص) دعوت كند، البته در صورتى كه در دعوى ولايت خدا صادق بوده و به راستى از حزب خدا باشند، مى‏فرمايد: ولايت خدا با پيروى كفار و تابع هوا و هوس‏هاى آنان شدن، نمى‏سازد، ولايت هم كه جز با پيروى معنا ندارد، پس اگر واقعا دوستدار خدايند، بايد پيامبر او را پيروى كنند نه مال و جاه و مطامع و لذاتى را كه نزد كفار است، در آيه زير كه فرموده:
«ثُمَّ جَعَلْناكَ عَلى‏ شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْها وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ * إِنَّهُمْ لَنْ يُغْنُوا عَنْكَ مِنَ اللَهِ شَيْئاً وَ إِنَّ الظَّالِمِينَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ اللَهُ وَلِيُّ الْمُتَّقِينَ» (18 و 19 جاثیه): سپس تو را بر طبق شریعتی قرار دادیم که دال بر امر ماست، و البته (اگر می خواهی واقعا پیرو این شریعت باشی) از اهواء کسانی که علم ندارند (و لذا سخن حق را نمی گویند) تبعیت نکن * همانا ایشان ذره ای تو را از خداوند (و لزوم دستگیری او) بی نیاز نمی کنند و بدرستیکه ظالمین، بعضیشان بر بعضی ولایت دارند درحالیکه ولی مؤمنین تنها خداوند است.
توجه مى‏كنيد كه چگونه در آيه دوم از معناى اتباع به معناى ولايت منتقل مى‏شود. پس بر كسى كه مدعى ولايت خدا و دوستى او است واجب است كه از رسول او پيروى كند تا اين پيرويش به ولايت خدا و به حب او منتهى شود.
و اگر در آيه مورد بحث به جاى ولايت خدا حب خدا را آورده، جهتش اين است كه اساس، و زيربناى ولايت، «حب» است و اگر تنها به ذكر حب خدا اكتفاء نمود و سخنى از حب رسول و ساير دوستان خدا نكرد، براى اين بود كه در حقيقت ولايت و دوستى با رسول خدا و مؤمنين، به دوستى خدا برگشت مى‏كند..." (تفسیر شریف المیزان، ج 3، ص 157 از چاپ جامع مدرسین قم)به به از این کلام درر بار و مستدل که بالقطع دل هر خاننده را لبریز از شعف و شور می کند و جان را صفا می دهد. تمام مطلب را به شیوایی هر چه بیشتر، نه تنها بگوید، بلکه به تصویر می کشد.
پس، از این کلام متقن سیدنا العلامه مشخص شد که مراد از محبت در آیه ای که خدمتتان عرض کردم صرف دوست داشتن بدون هیچ جنبه عملی نیست، بلکه مراد، ملتزم شدن به حقیقتی است که خدای متعال آن را به نحو شریعت مقدسه برای ما نازل کرده تا با تمسک به آن، معنای واقعی محبت به او برایمان مصداق پیدا کند.
از اینجا روشن می شود که واقعا اینکه فرمودید: "چه اشکالی دارد من در عین اینکه از بعضی جهات زید خوشم می آید از بعضی جهات او هم بدم بیاید"، پر از اشکال است، چون آن جهاتی که از آن خوشتان می آید، اگر جهت حق و در راه حق باشد، راه حق، به مقتضای آیاتی که سیّدنا العلامه مرقوم داشتند، قوانین خود را می طلبد که منصوص است و معقول. مثلا راه حق چنین مطلبد که طالب و سالکش، باید از تمام آنچه منافات با حق دارد امتناع کنند، چه اینکه آن منافات بعضی جهات منفی زید باشد و چه اینکه آن منافات، متوقف شدن در خواسته های حق و راضی شدن به نعمت های ظاهری و کم ارزش باشد. می بینید؟ ممکن است زید جهاتی داشته باشد که با حق منافات داشته باشد، در این صورت، اگر شما طالب حق هستید، اصلا نباید از او خوشتان بیاید، حق و باطل مانعة الجمعند، تا آنجا که به گفته سیّدنا العلامة، خدای متعال، رضایت و محبت خود را در گرو تبعیت از اولياء خود شمرده و در عین حال، هبط و نیستی این محبت و منافی با آن را، تبعیت و دلبستگی به کفار و کسانی می داند که عمل یا اعتقادشان منافات با حق دارد. و این تفاسیر، تفسیر جمله گهر بار مولا امیرالمومنین علیه السلام است که(در روایت اول) فرمود: "أصْبَحْتُ مُحِبّاً لِمُحِبِّنَا، صَابِراً عَلَی بُغْضِ مَنْ یُبْغِضُنَا"، چون خود اوست که بارها و بارها پیامبر اکرم صلی اللـه علیه و آله و سلم و به نقل از علمای خودتان فرمود: علی است که مرز میان حق و باطل است، هرکس به او تمسک کرد فائز و رستگار است، او و شیعیان او هستند که تنها دسته رستگار عالمند. با این بیان روشن می شود که بر خود امیرالمومنین علیه السلام لازم است به شریعت محبت خدا عمل کند که همان محبت خدای متعال در غالب محبت سفیران اوست و صد البته که بعد از وجود مقدس پیامبر اکرم صلی اللـه علیه و آله و سلم، اوست که سر سلسله سفیران حق است و لذا عقلا و شرعا هم باید چنین بگوید و حیثیت شبانه روز خود را در گرو محبت محبین خدا و رسول و جانشینان او و بغض دشمنان جانشینان رسول خدا و رسول خدا و خداوند بداند، نه آنکه بخواهد بگوید: هرکس که من را دوست دارد، دستش درد نکند! من هم او را دوست دارم. این کجا و این معانی والا و بالا کجا؟ فاصله از عرش است تا ناکجاآباد فرش! نه تنها محبت او شرط محبت خداست، بلکه شرط ساده ای نیست و چون محبت خدای سبحان باید بی قید و شرط و خالی از هرگونه محبت اولیاء کفر باشد، در مورد محبت او نیز باید خود را امتحان کنی و یقین کنی که در این معنی خالص هستی تا یقین کنی در محبت خدای متعال خالص هستی: "مَنْ أرَادَ أنْ یَعْلَمَ حُبَّنَا فَلْیَمْتَحِنْ قَلْبَهُ فَإنْ شَارَکَهُ فِی حُبِّنَا حُبُّ عَدُوِّنَا فَلَیْسَ مِنَّا ، وَ لَسْنَا مِنْهُ، وَ اللَهُ عَدُوُّهُمْ وَ جَبْرَئیِلُ وَ میِکائیِلُ وَ اللَهُ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ" ، می بینید؟ نمی فرماید: اگر من را دوست نداشته باشی، من هم تو را دوست نمی دارم، من کیستم؟ من امیرالمومنینی هستم که ایمان به خدا در گرو اعتقاد به من است، لذا اگر من را دوست نداشته باشی ذات خدا تو را دوست نخواهد داشت ("وَ اللَهُ عَدُوُّهُمْ")، نه تنها خدا، بلکه ظهور یافته تمام اسماء و صفات و کنه و بنه عالم تو را دوست نمی دارند ("وَ جَبْرَئیِلُ وَ میِکائیِلُ")، چون اگر من را دوست نداشته باشی خدا را دوست نداشته ای و در آن وقت یقین کن که کافر به خدای قدیر شده ای ("وَ اللَهُ عَدُوٌّ لِلْکَافِرِینَ" ). دعوا بر سر اسم زید و عمرو و بکر نیست، دعوی بر سر خدا و سفیران و اولیاء اوست، پس خیلی مهم است که چه مثالی بزنیم. زید واقعا ویژگی خاصی ندارد که عین ربط به خدا باشد، ولی سفیران و اولیاء الهی عین علقه و ربط به خداوند هستند و این یعنی همان محبت خدای سبحان که با بغض آنها مانعة الجمع است. پس طبق آیات بالا کاملا روشن شد که:
اولا- محبت خدای متعال باید بی قید و شرط باشد و إلا نتیجه نخواهد داد (چون او کمال مطلق است و محبت اولیاء کفر، نقص مطلق است).
ثانیا- این محبت در گرو تبعیت از اوست (یعنی صرف علاقه کافی نیست، باید منجر به عمل شود).
ثالثا- این تبعیت و رسیدن به این محبت، در گرو تبعیت کامل و بی چون و چرا از اوست (که همان شریعت اوست).
رابعا- تبعیت بی چون و چرای او، لازمه اش تبعیت و محبت نسبت به اولیاء و سفیران اوست.
خامسا- و محبت بی قید اولیاء حق، عین بغض دشمنانِ این اولیاء و محبین و سفیران خدای حق است.
تا اینجا فکر می کنم پاسخ شبهات نقلی و تفسیریتان روشن شده باشد - و اللـه اعلم- .
و اما نسبت به اشکال عقلی که فرمودید و آن را از فلسفه و حکمت ما می شمارید. برای روشن شدن نقطه انحراف و البته جواب خود، لازم است در ابتدا کمی پیرامون این مطلب توضیح دهم تا اولا اشکال حضرتعالی را توضیح داده باشم و ثانیاا خود قضاوت کنید کجا اشتباه کرده اید؟! البته این مطالب مطالب نسبتا سنگینی است و جای ذکر آنها اینجا نیست اما چون اشکال کرده اید چاره ای نیست جز از ذکر آن.
 
مقدمه اول:
ما گرفتار زمان و مکانیم و لذا هرچه هم فکر کنیم نمی توانیم درک کنیم که: آخرش، در زمانی که هیچ چیز نبود، خدا از کِی وجود داشت؟ خدا کجا بود؟ چه کار می کرد؟ و ... چون ذهن ما گرفتار زندان زمان و مکان است و لذا اصلا قدرت تصور مافوق زمان و مکان را ندارد. بنابراین ما نمی توانیم این معنی را درک کنیم. روی همین حساب فلاسفه می گویند: بنای اولیه و اصل در هر چیز و هر موضوع، عدم است. یعنی اینکه در ابتدا جز خدای متعال هیچ چیز وجود نداشت. چون اگر وجود می داشت العیاذ باللـه می شد مثل خدا: ازلی، و می دانیم که تنها خداست که ازلی است. پس خدای متعال است که خالق اولین چیزهاست و اگر او نبود چیزی هم نبود. این یعنی تا زمانی که چیزی و مطلبی و علتی برای به وجود آمدن چیزی دیگر وجود نداشته باشد، چیز دوم! هیچگاه به وجود نمی آید. پس اصل اولیه این است که چیزی وجود نداشته باشد مگر آنکه دلیلی و علتی برای آن یافت شود. خود شما هم علت هستید برای افکار و خلاقیات ذهنیتان، می دانید چرا؟ چون اگر شما نبودید افکاری هم وجود نداشت، خلاقیتی هم وجود نداشت، شما هستید که آنها راخلق می کنید، منتها این خلقت و این رابطه علّیّت، مستقل نیست، چون خدا شما را خلق کرده و به خاطر مخلوق بودن شما توسط خداوند و داشتن قدرت این کار و دارا بودن اسباب و لوازم آن از سوی اوست که شما هم می توانید چنین کارهایی بکنید، پس خداوند عالَم، علت تمام علت ها و خالق تمام دلیل هاست. این شد اصل اولیه در هر چیز که عدم است.
مقدمه دوم:
حال، این علت و دلیل که می خواهد آن چیز و معلول خود را به وجود بیاورد، از نظر عقلی و تجزیه و تحلیل عقلی، مراحلی را انجام می دهد (هر چند به صورت تئوری است و در عمل، ممکن است خلقت در آنِ واحد صورت بپذیرد) تا آن مخلوق و معلول به وجود بیاید. این مراحل چه هستند؟ فلاسفه برای درک بهتر این عمل، مراحل آن را تفکیک کرده اند به این صورت:به عنوان مثال قرار است شیئی مانند «کوه» به وجود بیاید (مثال تسامحی است). تا وقتی علتی برای موجود شدن آن پیدا نشود، کوه به وجود نمی آید. خوب، حالا علت خلقت کوه می خواهد کوه را خلق کند. در حالت عادی کوه فقط و فقط به صورت یک مفهوم است و وجود خارجی ندارد. به عبارت دیگر، تا این مرحله، نسبت کوه به موجود بودن یا معدوم بودن مساوی است. نه این طور است که باید موجود باشد و نه این طور است که باید حتما معدوم باشد. تا اینجای کار را «تساوی نسبت ممکن به وجود و عدم» می نامند. خوب، اگر قرار شد کوه در خارج هم محقق شود (باز هم تاکید می کنم که مثال تسامحی است) باید این مفهوم به سمت و سوی وجود کشیده شود نه عدم. یعنی اگر دو دایره را فرض کنیم، یکی دایره موجودات عالم و دیگری دایره معدومات عالم، کوه باید به سمت دایره موجودات برود تا آن هم جزو موجودات قرار بگیرد. البته در اینجا بین بعضی از متکلمین و فلاسفه اختلاف هست که آیا برای این منظور، صرف نزدیک شدن به دایره موجودات و یا به تعبیر علمی: «اولویت وجود نسبت به عدم» برای کوه، برای موجود شدن کوه کفایت می کند (نظر بعضی از متکلمین) و یا آنکه حتما باید به درجه وجوب برسد، بدین معنی که هیچگونه تمایلی حتی یک درصد، به سمت دایره معدومات نداشته باشد تا بتواند موجود شود (نظر اکثریت فلاسفه)؟ البته عمدتا نظر فلاسفه را قبول می کنند و در تعابیر فلسفه از آن تحت این قاعده صحبت می کنند: «الشَیْءُ مَا لَمْ یَجِبْ لَمْ یُوجُدْ»: یک چیز تا زمانی که وجود برایش وجوب پیدا نکند، محقق و موجود نمی شود. به هر حال آنچه مسلم است این است که اولا کوه برای به وجود آمدن یک علت می خواهد که آن را از درجه تساوی بین وجود و عدم خارج کند.تا اینجا بحث ما جزو مباحث فلسفی بود. ولی آنچه شما از آن ذکر کرده اید این مطلب نیست و یا لاأقل به تنهایی نیست. بلکه مطلب دیگری هست که جزو مباحث عرفان است. حال بپردازیم آنچه متعلق به مباحث کلامی و عرفانی است:
مقدمه اول:
خداوند عالَم کمال مطلق است. یعنی هیچ نقصی در او راه ندارد و اوست که حد عالی از هر کمالی را برخوردار است. مطلبی که هست، کمال خداوند متعال مطلق است به این معنی که هرآنچه فرض شود جزو کمالات، صفات و به طور خلاصه موضوعات نیک شمرده می شود، کامل ترین حد آن برای خداوند متعال ثابت است.
مقدمه دوم:
از جمله این کمالات و موضوعات نیک و کمالی، میل به سوی کمال است که از آن تعبیر به حُبّ به کمال می شود. البته محبت در اینجا با محبتی که مصطلح است متفاوت است. محبت در اینجا به معنای تمایل و گرایش است. برای تقریب به ذهن مثالی عرض می کنم. مثلا روغن هیچگونه تمایلی به ترکیب شدن با آب (آب معمولی) ندارد، در عوض شکر یا یک مایع متناسب با آب، نهایت تمایل با ترکیب شدن با آب را دارد. و یا اگر یک تکه ابر ظرفشویی را فرض کنیم، به دلیل وجود خلأ در بین اجزاء ابر، این ابر، نهایت تمایل به جذب ذرات آب را دارد و از آن طرف هم، آب متمایل به جذب شدن داخل ابر را دارد، به خلاف سنگ که به دلیل نبود خلأ و فاصله در بین اجزاء و حتی مولکول های آن، هیچگونه تمایلی به جذب آب و مایعات ندارد. در مورد خدای متعال هم همینطور است. در قرآن کریم می خوانیم: «اَللَهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأرْضِ»: خداوند عالَم، نور آسمانها و زمین است. از عللی که خدای عالَم، خود را به نور تشبیه کرده است، جهت سنخیت خداوند با لطیف ترین جسم که نور است می باشد. طبق همین قاعده که عرض شد، خدای عالَم باید به کمال تمایل داشته باشد و عقلا و عملا، به خود گرفتن حیثیات کمالی برای او ممکن و جائز باشد، نه مثل مثال سنگ و آب که عقلا و عملا ممکن و جائز نیست. از این مطلب، به «حبّ به ذات» نیز تعبیر می شود. یعنی بر خدای عالَم لازم است عقلا که به ذات خود، از این جهت که کامل ترینِ افراد است محبت داشته باشد، البته به این معنی که ذکر شد و چه بسا عقلی است، اگرچه احساسات، زاییده آن باشند.
مقدمه سوم:
در عالَم فقط و فقط یک وجود حقیقی هست که آن هم خدای متعال است و مابقی موجودات مثل زمین، آسمان، ستارگان، درختان، جانوران، من و شما، همه و همه دارای وجودهایی هستیم که استقلال ندارند و به خاطر وجود خدای متعال است که ما هم هستیم و إلا مایی در کار نبود. پس وجود برای ما به نحوه عاریه ای و غیر مستقل است، همانطور که برای خدا، عین ذات او و به طور مستقل است. البته اینکه خدای عالَم از وجود خود در ما قرار داده به معنای قسمت قسمت کردن خود نیست، یعنی این طور نیست که بگوییم: العیاذ باللـه خداوند، صد تکه شد و هر تکه را به هر کس داد. مانند «سیمرغ» که وقتی سی مرغ با هم به سمت قله سعادت و ملاقات با سیمرغ حرکت می کردند، متوجه شدند، مجموع خود آنهاست که سیمرغ را تشکیل می دهد، اینگونه نیست که خداوند هم العیاذ باللـه مجموع موجودات باشد، بلکه تنها یک وجود هست و آن هم وجود حقیقی و بالأصالة خداوند عالَم است و مابقی همه مانند سایه و به نحو عاریه وجود دارند و مستقل نیستند.
نتیجه:
از این مقدمات می توان نتیجه گرفت: خدای عالَم به وجود ما نیز محبت دارد. توضیح اینکه، وقتی قرار شد وجود ما مستقل نباشد بلکه عین ربط و نیاز به او باشد و تنها وجود اوست که حقیقی است و از طرفی هم، وجود اوست که در ما قرار دارد که توانسته ایم موجود باشیم، و چون این وجود کمال است، پس، الزاماً خدای متعال باید به وجود خود محبت و تمایل داشته باشد.
از این دو مبحث فلسفی و کلامی- عرفانی مشخص می شود که اشتباه شما کجا بوده؟! اگر دقت کنید نتیجه این دو قاعده و این دو مبحث این می شود که: علت خلقت ما و دلیل به وجود آمدن ما (و خروج از تساوی بین وجود و عدم برای ما)، همان محبتی است که خدای عالَم به خود دارد (و تمایل به کمال مطلق که وجود خودش است دارد). به خوبی روشن است که این محبت اولا به معنای محبت اصطلاحی رایج در کوچه و بازار و به معنای عشق و هوا و هوس نیست، بلکه در بلند ترین درجات توحیدی است که نفی هرگونه نقص از خود را می کند و به سمت کمال کامل کشیده می شود. و صد البته که هیچ کس در این جریان مداخله ای ندارد، بلکه فقط اوست که خودش به خودش محبت دارد. روی همین اساس معنی نمی دهد که بگوییم: دیدی خدا بندگانش را دوست دارد، ما هم باید همه را دوست بداریم، ولو ظالمین و فاسقین را. چون معلوم شد محبت ذات در مورد خدای عالم است که محبت به بندگانش را منجر می شود و آن هم دقیقا به معنای نفی نقص و حب به کمال است و ربطی به اعمال خوب و بد انسان ها و شخصیت آنها و رفتار و کردادرشان ندارد. درحالیکه شما این دو را خلط کرده اید. از این فلسفه و این کلام و این عرفان، استفاده کرده اید که: پس، باید تمام حرکات و سکنات مردم هم مرضی ما باشد! درصورتیکه اصلا چنین نیست. آنچه بر موحّدین و عارفان و سالکان حق لازم است، محبت به اصل وجود انسان هاست، آن هم به این خاطر که وجود خداست، و إلا آن هم جایز نمی بود، چون محبت به نقص، عین نقص می بود.
این از جواب شما دوست عزیز. امیدوارم جواب به خوبی روشن شده باشد.
و اما سخنی هم که با نویسندگان عزیز دارم، این است که سعی کنند برای هر مطلب، به نحوه ای قلم بزنند که خواننده نوعی، قدرت هضم و پردازش آن را داشته باشد. به عنوان مثال، لازم بود برای این مقاله، مقدّمات و مؤخّراتی ذکر شود و بعد به سراغ نتایج بلند و توحیدی آن رفت، تا هرکس آن را می خواند، به اوج حضّ آن برسد و آن را با تمام وجود درک کند. و صد البته که باید در هر زمینه جنبه انتقاد و اشکال در ما وجود داشته باشد. مطلب حق را اگر به نحو پرخاش و بی ادبی به کسی بگویی، اصلا از شما قبول نمی کند. به علاوه که دین ما دین اخلاق و انصاف و حق مداری است، نه دین خدای ناکرده، رو کم کنی و حسادت و کینه و ...
در پایان نیز شما دوست عزیز و البته دوستان خودم را به دقت و البته نرم خویی دعوت می کنم و درخواستم از طرفین این است که اگر کسی سؤال دارد، هم او با نرمی بیان کند و هم کسی که در مقام پاسخ بر می آید، به نحو مستدل و مکفی و بدون هیچ بی ادبی جوابگو باشد. اینکه در پاسخ شما مدتی هم تأخیر شده، حمل بر این کنید که این سایت، علی الظاهر در شروع کار به سر می برد و لذا کمی برنامه ریزی ها به هم خورده است، نه اینکه خدای نکرده سوء قصدی در کار باشد. إن شاء اللـه امیدواریم روز به روز به معرفت ما و حق طلبی ما اضافه شود و توفیق درک مضامین بلند توحیدی و اخلاقی را در هر کجای عالَم و در هر مذهبی هستیم داشته باشیم.
و من اللـه التوفیق
الأحقر، فضلی خانی