وقال (امیرالمؤمنین) عليه السلام: لِإِبنه الحسن عليه السلام: يَا بُنَيَّ، احْفَظْ عَنِّي أَرْبَعاً وَأَرْبَعاً، لاَ يَضُرَّکَ مَا عَمِلْتَ مَعَهُنَّ: إِنَّ أَغْنَي الْغِنَيُ الْعَقْلُ، وَأَکْبَرَ الْفَقْرِ الْحُمْقُ، وَأَوحَشَ الْوَحْشَةِ الْعُجْبُ، وَأَکْرَمَ الْحَسَبَ حُسْنُ الْخُلُقِ. يَا بُنَيَّ، إِيَّاکَ وَمُصَادَقَةَ الْأَحْمَقِ، فَإِنَّهُ يُريِدُ أَنْ يَنْفَعَکَ فَيَضُرَّکَ. وَإِيَّاکَ
وَمُصَادَقَةَ الْبَخِيلِ، فَإِنَّهُ يَقْعُدُ عَنْکَ أَحْوَجَ مَا تَکُونُ إِلَيْهِ. وَإِيَّاکَ وَمُصَادَقَةَ الْفَاجِرِ، فَإِنَّهُ يَبِيعُکَ بِالتَّافِهِ. وَإِيَّاکَ وَمُصَادَقَةَ الْکَذَّابِ، فَإِنَّهُ کَالسَّرَابِ: يُقَرِّبُ عَلَيْکَ الْبَعِيدَ، وَيُبَعِّدُ عَلَيْکَ الْقَرِيبَ.
امیرالمؤمنین (علیه السلام) به فرزندش امام حسن (علیه السلام) فرمود: پسرم! چهار چيز از من يادگير (در خوبيها)، و چهار چيز به خاطر بسپار (در هشدارها)، که تا به آنها عمل می کني زيان نبيني ؛
اول : خوبيها
1- همانا ارزشمندترين بينيازي عقل است.
2- و بزرگترين فقر بيخردي است.
3- و ترسناکترين تنهايي خودپسندي است.
4- و گراميترين ارزش خانوادگي، اخلاق نيکوست.
دوم: هشدارها
1- پسرم! از دوستي با احمق بپرهيز، چرا که ميخواهد به تو نفعي رساند اما دچار زيانت ميکند.
2- از دوستي با بخيل بپرهيز، زيرا آنچه را که سخت به آن نيازي داري از تو دريغ ميدارد.
3- و از دوستي با بدکار بپرهيز، که با اندک بهايي تو را ميفروشد.
4- و از دوستي با دروغگو بپرهيز، که او به سراب ماند، دور را به تو نزديک، و نزديک را دور مينماياند.
حکمت 38 نهج البلاغه ، ترجمه محمد دشتی
امام (علیه السلام) به فرزندش امام حسن (علیه السلام) فرمود: (پسرک من، از من، چهار نصيحت را به ياد داشته باش، و همچنين چهار چيز را که با وجود آنها هر چه را به جاي آوري، زياني به تو نرساند: بالاترين توانگري عقل، و بزرگترين بيچارگي بيخردي، و ترسناکترين چيز خودبيني، و گراميترين بزرگي، خوشخويي است. پسرم، مبادا با احمق دوستي کني که چون بخواهد به تو نفعي برساند، زيان ميرساند، و از دوستي با بخيل دوري کن، که او تو را از آنچه بيشتر بدان نيازمندي، باز ميدارد، و از دوستي بدکار بپرهيز، که تو را به اندک چيزي بفروشد، و از دوستي با کسي که پر دروغگو است دوري کن که او همچون سرابي، دور را نزديک و نزديک را دور مينماياند).
امام (علیه السلام) فرمود: (اربعا و اربعا) براي اين که چهار مورد اول، در يک زمينه يعني کسب فضايل اخلاقي نفساني و چهار مورد دوم از سنخ رفتار با مردم است.
بعضي گفتهاند: از آن جهت است که دستهي اول از سنخ اثباتي و دستهي دوم سلبي ميباشند.
اما چهار مورد اول :
1- عقل؛ مقصود امام (علیه السلام) مرتبهي دوم از مراتب عقل نظري موسوم به عقول بالملکه، است که بدان وسيله از علوم بديهي، حسي و تجربي، قوهاي براي نفس حاصل ميشود، که آنرا به علوم نظري ميرساند. تا در نتيجه، مراتب عقلي پس از اين مرتبه، به دست آيد. و امام (علیه السلام) با بيان اين که عقل، بالاترين سرمايه و توانگري است، فرزند خود را بدان ترغيب فرموده است توضيح آن که چون به وسيلهي عقل، دنيا و آخرت به دست ميآيد، بنابراين، عقل بزرگترين وسيلهي توانگري است و بينيازي بدان وسيله حاصل ميشود.
2- حماقت ؛که عبارت از همان صفت ناپسند کودني، و جنبهي کمبود عقل مورد ذکر است امام (علیه السلام) با بيان اين که آن بزرگترين بيچارگي است فرزند را از آن برحذر داشته است، زيرا وسيلهي تهيدستي از کمالات بويژه کمالات نفساني است که باعث بينيازي تمام عيار است بنابراين بيخردي و حماقت بزرگترين بيچارگي است.
3- خودبيني؛ که عبارت از صفت ناپسند تکبر و نقطهي مقابل تواضع و فروتني است. امام (علیه السلام) با بيان اين که خودبيني ترسناکترين چيز است فرزندش را از آن برحذر داشته است. بديهي است که آن مهمترين عامل ترس و بيزاري دوستان است، زيرا تواضع شخص فروتن چون باعث نزديک شدن ديگران و علاقهي شديد آنها به انسان ميگردد، بنابراين ضد آن (تکبر) باعث نفرين و ترس بيشتر مردم از وي خواهد بود.
4- خوشخويي؛ امام (علیه السلام) با بيان اين که خوشخويي گراميترين بزرگي و شخصيت است از آن رو که والاترين کمالات جاودانه است، آدميان را تشويق به خوشخويي فرموده است. اين صفات مورد نفرت و يا مورد ترغيب، مقدمات صغرا براي قياسهاي مضمرند.
اما چهارمورد دوم:
1- زنهار از دوستي نادان؛ امام (علیه السلام) از اين عمل برحذر داشته است به دليل پيامدي که ناداني دوست نادان دارد، يعني نهادن زيان به جاي سود- آنجا که به قصد سود رساندن است- چون بين سود و زيان فرقي نميگذارد.
2- زنهار از دوستي با بخيل؛ امام (علیه السلام) از آن رو که بخل شخص بخيل باعث خودداري او از برآوردن نياز دوستش ميگردد، از اين عمل برحذر داشته است. کلمه: احوج حال است براي ضمير در عنک.
3- زنهار از دوستي بدکار؛ بدکاري صفت ناپسند رها کردن فضيلت عفت و پاکدامني است. امام (ع) به دليل پيامد آن که بيوفايي و فروختن دوست به اندک چيزي است، از دوستي بدکار برحذر داشته است.
4- زنهار از دوستي با کذاب؛ امام (علیه السلام) با شبيه آن به سراب از چنين دوستي برحذر داشته است و با اين عبارت: يقرب...، به وجه شبه اشاره فرموده است. توضيح مطلب از اين قرار است که شخصي که پر دروغگو است، حقيقت آنچه را که به زبان ميآورد پوشيده ميدارد و در نتيجه کارهاي مشکل و دور را آسان جلوه ميدهد و دسترسي بدانها را ساده مينمايد، و کارهاي آسان و نزديک را دور ساخته و مطابق هدفهايي که دارد با سخن دروغش آنها را دور جلوه ميدهد، با اين که در واقع آنطور نيست، مانند سرابي که آب به نظر ميرسد در صورتي که آب نيست.
تمام چهار مورد زنهار که با عبارت: فانه همراهند، مقدمات صغرا براي قياسات مضمري هستند که کبراي مقدر آنها چنين است: و هر آن کس که اينطور باشد از دوستي و همصحبتي با او بايد حذر کرد. توفيق از جانب خداست.
شرح ابن میثم بحرانی
